Where do we go when we die?

Of ik verdrietig ben na het overlijden van Thich Nhat Hanh?
Nee. Om eerlijk te zijn kan ik met de beste wil van de wereld geen verdriet vinden in mezelf. Daarvoor is de dankbaarheid te groot.
Bovendien ís Thay voor mijn gevoel helemaal niet overleden, in de zin van dat hij weg zou zijn. Ja, zijn lichaam is verdwenen, maar zijn geest leeft meer dan ooit in me. Hetzelfde gevoel had ik toen mijn moeder overleed. Vanaf het moment dat ze er niet meer was, voelde ik haar meer dan ooit in mezelf. Letterlijk in mijn lichaam dat in veel opzichten op het hare lijkt, maar ook in mijn geest. Het voelde alsof ik, nu ik niet meer werd afgeleid door haar aanwezigheid buiten me, veel meer en veel beter kon voelen hoezeer ik haar in me heb opgenomen. Hoezeer ik haar bén. Ze is dan wel overleden, maar ze bestaat nog steeds. In mij. 

Op dezelfde manier bestaat Thay ook in mij. Exact zoals hijzelf altijd zei: ”Ik ga niet dood. Ik leef voort in andere vormen. Ik leef voort, zoals een wolk voortleeft in de regen en de regen weer voortleeft in de rivier. Ik leef voort in al mijn monniken, nonnen en andere leerlingen.” 
Meer dan ooit voel ik en ervaar ik dat ook ik een van de zeer velen ben in wie hij voortleeft. 

Voor mij is ook belangrijk dat Thay de laatste jaren van zijn leven gehandicapt is geweest. Hij kreeg in 2014 een zware beroerte in een ziekenhuis, waar hij toevallig was voor een simpel onderzoek en werd door de daar aanwezige artsen ’gered’. Na een lange tijd in coma te hebben gelegen begon hij aan zijn revalidatie. Maar hij bleef halfzijdig verlamd en kon niet meer praten, ook nadat hij de meest moderne en geavanceerde revalidatietrajecten overal ter wereld had gevolgd. Uiteindelijk keerde hij terug naar zijn ‘root-tempel’ in Vietnam, waar hij de laatste jaren van zijn leven liefdevol werd verzorgd.
Ik zal natuurlijk nooit weten hoe hij dit allemaal zelf heeft ervaren, maar ik denk dat het voor hem een verdrietige en moeilijke tijd moet zijn geweest. En voor alle mensen om hem heen. Zo bekeken ervaar ik zijn overlijden ook als een bevrijding voor hem; een bevrijding uit een gehandicapt lichaam. 

Als ik eerlijk ben denk ik, dat hij helemaal niet ‘gered’ had moeten worden, maar dat die grote beroerte het natuurlijke einde van zijn leven had moeten zijn. Hij kreeg hem namelijk een paar maanden na een drie weken-retraite die de titel had: ‘What happens when we die, what happens when we are alive?’ 
Natuurlijk, dit is een belangrijk onderwerp in het boeddhisme en hij had al veel vaker over de dood gesproken, maar toch, de drie weken-retraites hadden altijd een bijzondere betekenis. Hij zal dit onderwerp niet voor niets hebben gekozen. Alsof hij voorvoelde dat zijn einde naderde. Ik zou het een prachtig en waardig einde van zijn leven hebben gevonden. 

Van zijn fysieke leven wel te verstaan. Want nee, hij is zeker niet dood. Niet alleen in zijn kloosters over de hele wereld leeft hij natuurlijk voort, maar daarnaast heeft hij onnoemelijk veel mensen geïnspireerd met zijn lezingen, zijn retraites, zijn boeken, gedichten en films. Hij heeft de boeddhistische leer, de dharma, zo levend, zo toegankelijk weten te maken, zo mooi weten in te passen in het dagdagelijkse leven van gewone westerse mensen. Hij heeft zo ongelooflijk veel gegeven en nagelaten. Ik kan niet anders dan constateren dat mijn dankbaarheid mijn verdriet overtreft. Zijn lichaam is dan wel verdwenen, maar zijn geest is voor mij springlevend. 

In een van de filmpjes die ik de afgelopen dagen van hem bekeek, vertelt hij dat hij ooit even heeft gedacht dat er na zijn dood misschien wel een stupa voor hem zou worden gebouwd, waarin dan een urn met zijn as bewaard zou worden. Glunderend zegt hij dat hij daarin dan een briefje neer zou leggen met de woorden: ”Ik ben hier niet.” En buiten zou hij een briefje ophangen waarop zou staan: “Hier ben ik ook niet.”
Nee, Thay is daar niet. De wolk bestaat niet meer. Hij is regen geworden. En zoals planten, bloemen, struiken en bomen worden gevoed door regen, zo voeden de woorden en lessen van Thay mij. En ontelbaar vele anderen.