Veteranen

Nu de berichten over de oorlog in Oekraïne steeds gruwelijker worden, moet ik denken aan de documentaire ‘First Kill’ van Coco Schrijber, waarin twee Vietnam-veteranen worden geïnterviewd. Op de vraag “Hoe is het om iemand te doden?” antwoordt de ene, een zwarte, energieke, intelligent uitziende man (ik citeer en vertaal hem letterlijk): ”Vreemd, omdat het iets nieuws voor je is. Maar daarna gaat het goed voelen. Doden werd lekker.” Op de vraag wat er zo goed voelde antwoordt hij: “Het gaf zo’n kick. Beter dan welke drug ook. Een onvoorstelbaar high gevoel. Dus ga je er mee door.” 

De tweede man die aan het woord komt ziet er zeer relaxed uit en zegt: “Elke keer als je iemand doodt lijk je je iets beter te voelen. Er was een plek waar je in zekere zin wat opgevrolijkt werd. Je stond niet te juichen van vreugde en zo, maar ergens in je hart kreeg je er een goed gevoel van.” Op de vraag of het met iets te vergelijken was, is zijn antwoord: “Sex. Dat klinkt vreselijk, want sex is zo plezierig. Dat je zoiets vergelijkt met iemand dood maken, het gevoel dat je ervan krijgt. Maar zo is het wel. Daarom doe je het steeds opnieuw.” En verderop: “Ik droom nog over Vietnam. Ik wil er nog een keer heen. Maar niet zoals de mensen dat nu doen. Ik wil er heen om te doden.” “Waarom?” “Ik mis het.” Hij lijkt daarin op de eerste veteraan die beweert: “In de twee jaar dat ik er was mocht het. Nu mag het niet meer. Ze hebben het me geleerd. Moet ik er nu voor gestraft worden?”

Hoe bestaat het! Mensen kunnen verslaafd raken aan doden! Ik zie beelden van oprukkende IS- en Taliban-strijders voor me. Juichende mannen in rijen jeeps en pantserwagens met triomfantelijk wapperende vlaggen boven hun hoofd. Zouden zij ook ‘kicks’ ervaren wanneer ze mensen doden? Ik zie Russische tanks in Oekraïne voortrollen. Zijn deze mannen misschien ook verslaafd? Dit idee schokt me.

Het schokt me vooral, omdat de antwoorden van de veteranen haaks staan op wat ik hierover dacht te weten, namelijk dat iedere soldaat het de eerste keer heel erg moeilijk vindt om iemand dood te schieten, de tweede keer ietsje minder moeilijk, en dat er daarna een soort vervlakking optreedt; gevoelloosheid. Doodschieten wordt gewoon. Bij mijn weten is dit wetenschappelijk onderzocht en aangetoond.
Maar nee dus; de beide hierboven geïnterviewde Vietnam-veteranen hebben geen enkel probleem met schieten en doden. Ze zijn ook niet gevoelloos. Integendeel, ze ervaren een kick wanneer ze iemand doodschieten en die kick missen ze nu. Ze zijn eraan verslaafd geraakt, zoals je overal aan verslaafd kunt raken. Hoe zou dat zitten met de Russische soldaten? Hoeveel kicks hebben zij ervaren, toen ze zich terugtrokken uit Borodjanka en nog gauw even in het wilde weg wat mensen overhoop schoten? Ik moet en wil er niet aan denken.

Maar nu een belangrijke vraag. Hoe verhoudt deze informatie zich met mijn overtuiging dat alle mensen in wezen goed zijn; een Boeddha-to be? Hoe is het gesteld met de wezenlijke goedheid van de twee geïnterviewde Vietnam-veteranen, de IS- en Taliban-strijders en de Russische dienstplichtigen? Bestaat die wel? Of moet ik mijn overtuiging op grond van deze informatie opgeven?
Nee. Ondanks alles twijfel ik niet aan de aanwezigheid van de Boeddha-natuur in ieder mens. Ook in de twee geïnterviewde Vietnam-veteranen is die aanwezig. Ze is alleen voor hen op geen enkele manier meer bereikbaar. Ze zijn totaal afgesneden van hun innerlijke liefde en empathie. Ter compensatie zoeken ze kicks in de buitenwereld. Zoals iedere verslaafde.

Hoe kan dit? In de documentaire geeft de tweede veteraan een begin van een verklaring door te vertellen dat hij zich in zijn jeugd nooit gerespecteerd en geliefd heeft gevoeld door zijn vader. Zijn broer kreeg altijd alle lof en waardering. Die broer ging naar Vietnam en dus ging hij ook. Kennelijk had hij het idee dat hij dan meer gewaardeerd zou worden. Hij probeerde zelfs een betere soldaat te zijn dan zijn broer. Lees: een betere ‘killer’. Verbeeldde hij zich dat zijn vader hem bij elke geslaagde ‘kill’ het zo felbegeerde schouderklopje “Goed gedaan jongen!” eindelijk gaf? Kreeg hij daardoor een goed gevoel in zijn hart als hij iemand vermoordde? 

Hoe wreed hij zich in de oorlog had gedragen durfde hij niemand te vertellen. “Niemand wil mijn verhalen horen. Die zijn te gruwelijk. Daar kunnen ze niet van slapen.” Zijn conclusie luidde: “Vroeger was ik een vrolijke jongen, maar die oude Billy is gestorven in Vietnam.”
Dat de oude Billy echter helemaal niet dood is, bleek toen zijn medicijnkastje even in beeld kwam, en daar een flink aantal potjes met anti-psychotica en anti-neuroleptica in bleken te staan. De oude Billy leeft nog wel degelijk. Hij is alleen ziek, heel erg ziek. De veronderstelde angst van buitenstaanders voor zijn oorlogsverhalen is de angst van de oude Billy om onder ogen te zien wat de soldaat Billy allemaal heeft gedaan en meegemaakt. Hij zou gek worden van afschuw en pijn als hij dit zou zien. Dus slikt hij medicijnen. Om een beetje rustig te blijven. En hij ziet er inderdaad rustig uit, relaxed, maar dat is hij niet: hij is verdoofd. Zwaar verdoofd. Hij zal de Boeddha-natuur nooit meer voelen. Hij zal sowieso niets meer voelen. Zo bekeken is de oude Billy inderdaad dood.

En zo zijn ‘daders’ uiteindelijk ook ‘slachtoffers’. 

Wat de Russische soldaten betreft vraag ik me af, of ze ooit in staat zullen zijn te zien wat ze hebben aangericht. Zullen ze zichzelf onder ogen durven komen? Zullen ze nog kunnen slapen? Zullen familie- en gezinsleden hen nog herkennen? Zullen ze weer met elkaar kunnen samenleven, als vanouds? Ik betwijfel het. Ik weet wel zeker van niet. Behalve zijzelf zal ook hun nabije omgeving slachtoffer zijn van de oorlog. 

Alfred Birney, die de hierboven genoemde documentaire in de serie Zomergasten (2021) liet zien, pleit hartgrondig voor meer en deskundiger begeleiding van soldaten en veteranen. Daar is veel voor te zeggen. Zeker wanneer veteranen bij thuiskomst wél in staat zijn te zien wat er allemaal is gebeurd en het daar moeilijk mee hebben. De laatste tijd komt dit mondjesmaat in de publiciteit. ‘Morele verwonding’ wordt het genoemd. “Hun geweten gaat knagen,” kun je zeggen en dan denk je al snel in de richting van schuld en boete. “De Boeddha-natuur laat zich weer voelen” kun je ook beweren en vanuit dit standpunt gezien zouden veteranen in staat gesteld moeten worden te laten zien wie ze in wezen zijn, namelijk goede en liefdevolle mensen. Zo adviseerde Thich Nhat Hanh eens een Vietnam-veteraan die een kleuterschool had gebombardeerd en vroeg hoe hij kon omgaan met zijn schuldgevoelens, dat hij het beste een weeshuis zou kunnen oprichten en ervoor zou kunnen zorgen dat de kinderen daar een goed leven zouden hebben. Geen energie verspillen aan schuldgevoelens, maar de Boeddha-natuur ervaren en tot uitdrukking brengen.

Goed advies. Maar naast de zorg voor veteranen zou ik hier hardgrondig en nadrukkelijk willen pleiten voor een verplichte scholing voor alle politici. En dan denk ik om te beginnen aan een zeer intensieve periode van zelfonderzoek, waarin vragen worden gesteld in de trant van: ‘Op welke emotionele gesteldheid is mijn politieke overtuiging gestoeld? Hoe maak ik de ander tot vijand? Hoe zit het met mijn eigen innerlijke vrede?’ en dergelijke. Daarnaast zou de studie Geweldloze Communicatie ook verplicht moeten zijn. Meer nog dan het herstellen van schade is het noodzakelijk schade te voorkomen. Laten we blijven hopen dat dat ooit zal lukken.