Alweer een begrafenis. En na afloop alweer dat onbevredigde gevoel. Of is het zelfs frustratie? Ik kan het niet goed thuisbrengen, maar na iedere afscheidsbijeenkomst (vanaf augustus vorig jaar tot gisteren heb ik er acht meegemaakt) voelde ik het weer: een soort teleurstelling.
Niet, dat er ook maar iets op al die bijeenkomsten was aan te merken. Mensen hadden steeds mooie, vaak ontroerende, soms ook humoristische toespraakjes over de overledene, er werden mooie foto’s en filmpjes vertoond, de muziek was vaak mooi, soms minder, een enkele keer prachtig. Daar lag het allemaal niet aan. Ook de ‘nazit’ was meestal warm en vriendelijk, had een enkele keer zelfs de feestelijke atmosfeer van een verjaardagsvisite. Maar toch, voor mij ontbreekt er altijd iets.
Erover doordenkende realiseer ik me dat het waarschijnlijk iets te maken heeft met een verkeerde verwachting. Ik verwacht kennelijk iets bij een afscheidsbijeenkomst, wat ik niet moet verwachten.
Het doet me denken aan die keer (zeker meer dan 45 jaar geleden) toen ik naar een lezing van de Dalaï Lama ging. Allerlei mensen verzamelden zich bij een kerk in Amsterdam in afwachting van het openen van de deuren. Maar in plaats van dat er een soort gewijde stilte heerste, wat ik had verwacht, was het een reuze gezellige bijeenkomst van mensen die elkaar luidruchtig begroetten, hartelijk omhelsden en het daarna op een babbelen zetten.
“Logisch!” zeg ik nu. “Natuurlijk begroet je elkaar en begin je een gesprek.” Maar toen verbaasde het me. Ik was teleurgesteld over het banale, aardse karakter van de sfeer. Ik had iets anders verwacht.
Kennelijk verwacht ik ook iets bij een afscheidsbijeenkomst. Maar wat dan? Heb ik behoefte aan meer nadruk op het speciale karakter van zo’n bijeenkomst? Wil ik meer verbinding maken met die andere, grotere dimensie waar we bij het sterven zo direct mee te maken hebben? Die alles omvattende dimensie waarin het leven verschijnt en ook weer in verdwijnt? Ik geloof het wel, ik weet het eigenlijk wel zeker. Maar bij alle bijeenkomsten die ik meemaakte, was die dimensie nauwelijks aanwezig. Voor mij tenminste niet voelbaar.
Dat dat zo was begrijp ik wel, want voor veel mensen is alles wat te maken heeft met religie, en zeker de kerk, als het ware ‘besmet’ met pijnlijke of negatieve ervaringen. Trouwens, voor veel mensen bestaat deze dimensie domweg niet. We leven in een geseculariseerde samenleving, waarin woorden als ‘zweverig’ al snel opduiken wanneer het over niet materiële zaken gaat.
Ja, natuurlijk, dat weet ik wel, maar toch. Bij alle bijeenkomsten keek ik tijdens de toespraakjes en tussen het passeren van alle foto’s op de verschillende schermen door, regelmatig even naar de kist, waarin ik het levenloze lichaam van de overledene wist. En dat voelde dan vreemd. “Ja ja, het gaat over jou,” ging er dan door me heen.
Zou ik dan willen dat mensen zich tot de overledene zouden richten? Alsof die nog rondzweeft in de atmosfeer en geduldig luistert naar wat er wordt gezegd? “Lieve Marie, ik had je nog willen zeggen dat … .” Of: “Lieve Piet, ik ben je zo dankbaar voor … .” Nee, zeker niet, al ken ik het gevoel nog van alles te willen zeggen, heel goed.
Wat wil ik dan? Wat mis ik?
Ik mis de verbinding met of op zijn minst een verwijzing naar de andere dimensie, zeker.
Maar het gaat me ook om gezamenlijkheid. Per slot van rekening hebben alle aanwezigen op zo’n afscheidsbijeenkomst iets met elkaar gemeen: hun relatie met en de liefde voor degenen die is overleden. Ze zijn samen gekomen om hetzelfde te doen: het leven van de overledene herdenken en vieren. Er is een gezamenlijke behoefte. Die kun je vormgeven door iets samen te doen, bijvoorbeeld door te zingen.
Schiet me op dit eigenste moment het liedje te binnen dat in de traditie van Thich Nhat Hanh altijd wordt gezongen wanneer er afscheid genomen wordt.
No coming, no going, no after no before,
I hold you close to me, I release you to be so free,
because I am in you and you are in me,
because I am in you and you are in me.
Er is geen komen en geen gaan; we komen vanuit en gaan terug naar de ultieme dimensie. We nemen afscheid, maar er bestaat helemaal geen afscheid. Ik kan je loslaten naar vrijheid, omdat we in elkaar voortleven.
Ik beeldde me even in dat we dit lied met elkaar zongen tijdens de bijeenkomst van gisteren, toen we afscheid namen van mijn dierbare vriendin. En dat voelde werkelijk troostend. Vooral ook, doordat tijdens dit zingen mijn vriendin voor mijn gevoel niet meer eenzaam in haar kist lag, maar in de gezamenlijkheid was opgenomen.
En nu?
Ze is er niet meer, niet meer in de materiële wereld. We hebben haar begraven op een mooie plaats, onder oude bomen.
Dus geen ontmoetingen meer bij Albert Heijn of op de markt. Geen gezellige bezoekjes meer in haar atelier waar we over van alles en nog wat praatten.
Dat voelt kaal en leeg.
Maar nee, ze is er nog. Toch nog. Ze zingt de afgelopen dagen door mijn hoofd in de vorm van het Ombra mai fu van Händel, dat tijdens de bijeenkomst werd gespeeld. Ook heel mooi en troostend.
Lieve Riekje,
Dank voor het delen van jouw gevoelens, zo herkenbaar en daardoor troostend. Het lijkt alsof spiritualiteit iets individueels geworden is, moeilijker om met elkaar te delen, nu het kerkelijke losgelaten is door velen. Toch heb ik zelf bij de begrafenissen van familieleden: vader, moeder, broer, steeds iets aparts ervaren. Bij mijn vader liep ik op wolken van liefde achter zijn kist, alsof ik dit cadeau kreeg van hem, na ons recente helende gesprekje. Bij mijn broer verscheen een zonnestraal op een bewolkte dag, die de kist van hoofd tot voeteneind af leek te gaan. En bij mijn moeder een plotselinge windvlaag op een windstille dag. De laatste 2 verschijnselen waren ook door anderen opgemerkt. Een laatste groet? Veel sterkte met jouw gemis, van het samen dingen doen. En nogmaals dank voor jouw mijmeringen….
Fijn te horen dat je mijn mijmeringen waardeert en herkent. Ik vond het best lastig om dit te delen, want ja, het is moeilijk geworden om dergelijke gevoelens te delen nu het kerkelijke is losgelaten.
Ik herinner me dat mijn moeder bij de begrafenis van mijn vader een dominee had gevraagd het Onze Vader te zeggen en dat me dat goed deed, hoewel ik toen (ik was 18 jaar) nogal anti-kerk was.
Wat een mooie ‘bijzondere ervaringen’ beschrijf je bij de begrafenis van je vader, moeder en broer. Die zou ik ook als heel troostend hebben ervaren.
Ja, Riekje, ‘No coming, no going, no after no before…’, sereen gezongen door de aanwezigen bij een begrafenis. Wat zou ik dat ook troostend, verbindend vinden. Toen een paar jaar geleden een vriendin stierf en ik gevraagd werd iets te zeggen heb ik het voorgedragen, voor haar, voor mezelf. Dat ‘viel’ goed.
Maar verleden week stierf een trouwe, bejaarde, buurman. Er was een besloten ceremonie, waarna vrienden en kennissen waren uitgenodigd om samen herinneringen aan Wybe op te halen. De kist stond er ook. Ik had niet verwacht dat bekenden die elkaar lang niet zagen gezellig aan het bijpraten raakten, kleine groepjes. De naam van de overledene kwam amper ter sprake. Ik voelde de neiging om op te staan, te vertellen over zijn altijd zo gul zwaaien vanachter het raam als ik ‘s morgens met de hond langs kwam, zoiets kleins, maar altijd verwarmend. Ik deed het niet, ging verdrietig
naar huis. Had ik wel moeten opstaan??
Verwachtingen kunnen me in de weg zitten.
Ik heb een keer na afloop van een rouwdienst samen met een aantal mensen Avalokithesvara gezongen, namelijk terwijl alle aanwezigen langs de kist liepen om afscheid te nemen van de overledene en daarna de zaal verlieten. Omdat er heel veel mensen aanwezig waren duurde dat voor mijn gevoel eindeloos lang. En wij maar zingen. Ik herinner me dat nog als heel heilzaam.
Wat je beschrijft over het afscheid van die oude buurman klinkt voor mij ook vervreemdend. Ja, verwachtingen zitten ook mij regelmatig in de weg.
Hoe dan wel? Geen idee.
Mooi!
Helga
Dankjewel!
Dag Riekje,
Wat je zegt is me zo uit het hart gegrepen. Ik mis het vaak ook zo, dat grotere en het samen.
Voor mijn eigen uitvaart denk ik eerder aan mooie teksten dan aan foto’s, en altijd kom ik weer erop uit dat er samen gezongen zal worden, rondom de kist. Ken je het gedicht “Zingen” van Catharina Visser? Dank je dat je woorden hebt gegeven aan je gevoel.
Teksten kunnen soms zo mooi verwijzen naar het grotere en het samen. Terwijl foto’s verwijzen naar de persoon. Die natuurlijk ook belangrijk is tijdens zo’n bijeenkomst, maar met jou mis ik vaak het grotere en het samen.
Nee, ik ken het werk van Catharina Visser niet, maar kortgeleden kwam haar naam ook al langs. Dus ik ga naar haar op zoek!
Danke Riekje voor deze mooie tekst.
Vooral troostend zijn onderstaande woorden…
….”in de gezamenlijkheid was opgenomen “…
Gezamenlijk bewustzijn- en eindeloos, dus blijvend.
Daardoor heb ik van de dode lichamen, rustiger en beter afscheid kunnen nemen, wetende dat bewustzijn en lliefde blijvend zijn, dat geeft troost.
Dankjewel wel voor je waardering. Zoals ik hierboven al schreef, voelde het voor mij best kwetsbaar om dit te delen.
Klopt, bewustzijn en liefde zijn blijvend. Het is mooi om dat te weten en te ervaren.
Liefst in het samen-zijn.
Riekje. Deze blog heeft mijn ogen geopend. Wekelijks bezoek ik een oude buurvrouw en noteer ik haar wijze uitspraken, met de gedachte ze mogelijk te delen tijdens haar begrafenis als een eerbetoon aan het respect dat ik voor haar koester. Echter, ik besef nu dat het beter voor mij is haar dit te vertellen terwijl ze nog leeft. Op die manier kan ik het afscheid straks met een gerust hart tegemoet zien, wetende dat mijn gevoelens zijn uitgesproken. Hoewel dit misschien niet jouw bedoeling was met je woorden, is het wel de betekenis die ik eruit heb gehaald.
Wat mooi, wat je vertelt. Wat een kostbare relatie heb je met je buurvrouw en wat zal het voor haar fijn zijn om van jou te horen dat je haar wijze uitspraken zo waardeert. Je zult er misschien een aantal citeren op haar begrafenis, maar je neemt ze waarschijnlijk mee in je hele verdere leven. En zo leeft zij in jou voort. Als ik jouw buurvrouw was zou ik heel blij zijn als me zoiets werd verteld op mijn oude dag.
Mijn buurvrouw was erg blij met mijn woorden. Dat verraste me wel. Ik heb mijn waardering voor haar opgeschreven en opgelezen. Ze wilde de geschreven tekst wel houden, om anderen te laten lezen. Zo mooi, dat ik dat heb kunnen geven. We zijn dichter bij elkaar gekomen.
Ah, wat mooi wat je vertelt! Wat heb je op deze manier een mooie cadeau aan je buurvrouw gegeven en wat fijn voor jou te weten dat je haar zo blij hebt gemaakt.
Ja, dat brengt zeker dichter bij elkaar
Dag Riekje,
Fijn om te lezen. Het doet me denken aan mijn mama die enkele weken geleden op pensioen ging. Iets helemaal anders natuurlijk en toch ook niet… Ik ging samen met mijn zus en de kleinkinderen en enkele oud-collega’s naar haar werk op haar laatste werkdag. 40 jaar dienst en amper een afscheid. Iedereen slikte gewoon de tranen in. Dat was het, gewoon ’dag’ en weg was ze. Ik had zoveel andere verwachtingen. Zoveel dichter bij de ziel ofzo. Voelend, zacht gedragen, vol liefde. Het was zo ’normaal’, niet zo MET elkaar maar naast elkaar. Ik voelde me raar omdat ik het anders zag, wat teleurgesteld in de liefde die ik meebracht die ik niet kon uiten, ook niet durfde uiten tussen de oppervlakkiger lagen ofzo. Door jouw tekst heb ik mezelf kunnen horen en zien. Bedankt!
Het is zeker vergelijkbaar en het klinkt inderdaad heel kaal: een afscheid na zoveel jaren dienst en dan amper woorden en al helemaal geen emoties. Wat teleurstellend ook voor je moeder.
Ik begrijp dat je niets hebt durven zeggen tussen de oppervlakkiger lagen door, maar ik hoop wel dat je je teleurstelling naderhand nog op enige manier hebt kunnen delen met haar, want dat is dan misschien een troost voor haar.
Tja, wat een ’emotionele armoede’ in onze materieel zo rijke wereld.
Dankjewel Riekje, heel herkenbaar en jij verwoord het zo mooi. Deze ombra mai fu is ook zo prachtig. Lieve groet Wendelmoet
https://youtu.be/7XhUs6N6MBg?si=31iL9WJzsNuBxhxV
Ik heb hem daarnet beluisterd en inderdaad, een hele mooie uitvoering. Prachtig gedragen gezongen en met een hele mooie intensiteit. Dankjewel.
Riekje, zoals steeds was er veel herkenbaarheid in je blog. Ik ben ook op een leeftijd dat er heel vaak afscheid genomen moet worden van vertrouwde bekenden en dierbaren. Met het missen van verbinding heb ik toch ook andere ervaringen. Ik ben ondanks alles de kerk trouw gebleven. Velen hebben het contact verbroken, meestal in hun puberteit of rondom hun partnerkeuze, in hun jeugd dus. Zodoende hebben ze gemist dat er immens veel veranderd is. Geen gemoraliseer meer, geen opgeheven vingertje, maar aandacht voor elkaar en aandacht voor wat ons bindt in oude geloofsverhalen, liederen en rituelen. Dat merk je goed tijdens een rouwdienst, waarin trouwens kletsen niet gebruikelijk is. Je zingt b.v. liederen waarvan je weet dat de overledenen die ook graag zong. Dat troost, dat verbindt, al blijft natuurlijk verdriet en gemis.
Het is jammer dat niet meer mensen een terugkeer naar de kerk uitproberen, hulpvaardigheid, aandacht voor kwetsbaren, gezamenlijkheid en zingeving vormen een oase in de huidige harde maatschappij, waar velen het liefst een eigen politiek partijtje of een eigen religie willen oprichten en een ander daarbij weg willen drukken.
Het samen delen van emoties, het zoeken naar het geheim van leven en dood verbindt mensen en geeft vertrouwen om problemen het hoofd te bieden.
Dankjewel voor je uitgebreide antwoord.
Wat mooi, wat je schrijft over je trouw blijven aan de kerk, waarin de afgelopen decennia zoveel is veranderd. Inderdaad, als er geen gepreek en gemoraliseer meer is, blijven over alle rituelen, verhalen en gezangen die mensen met elkaar en de andere dimensie verbinden. Dat is van onschatbare waarde. En zeker kan de kerk een prachtig tegenwicht bieden in onze harde samenleving.
Ikzelf was niet van huis uit bij een kerk aangesloten en wilde dat ook niet toen op rondom mijn twintigste toch op zoek ging naar diepere zingeving. Ik vond toen het boeddhisme, waarin ik me thuis voel, plus een gemeenschap van mensen met wie ik over deze en dergelijke dingen kan praten.