Afgelopen zondagmiddag was ik op het verjaardagsfeest van een dierbare vriendin. Het was een prachtige zonnige middag, zo’n herfstige middag met warm, mild zonlicht. Er werd een klein concertje gegeven door een blazersensemble en mijn vriendin zong een stuk mee: ‘My heart’s in the Highlands’ van Arvo Pärt, een prachtig verstilde compositie met een grote ruimte en melancholie. Ik wist dat ze zou gaan zingen, maar dat ze dit stuk had gekozen, had ik niet verwacht. Ik was er blij door verrast, want ik vind dit prachtige muziek.
Teruggerekend, overleed op ongeveer datzelfde moment een andere vriendin van me. In Zaltbommel, in het hospice. Vrij onverwacht. Ze was nog maar kort geleden in het hospice opgenomen.
Zo vreemd, hoe er van alles op hetzelfde moment gebeurt: ik zit op een feest te luisteren naar muziek en zij sterft. Nu ik dit schrijf, zie ik als vanaf een afstand beide dingen tegelijk gebeuren. Zoveel vreugde hier en zoveel verdriet daar, allemaal op hetzelfde moment. Er speelt zich van alles tegelijk af in de ruimte van de tijd.
Ze was al lang ziek en was wat je noemt ‘uitbehandeld’. Ik heb het vaak met haar gehad over haar ziekte, de behandelingen, de artsen, de oncologen, over alles wat pijn deed en dwars zat. Haar pijnlijke knie, haar moeizame heup, het pijnlijke scheurtje in haar bekken, haar constipatie en slapeloosheid en haar angst voor teveel slaapmiddelen en pijnbestrijding. En er was nog zoveel meer wat haar die laatste maanden bezig hield. Ze leefde alleen, dus hoe kreeg ze de huishoudelijke taken zoals schoonmaken en boodschappen geregeld? Hoe kreeg ze iedere dag een maaltijd op tafel, toen ze zelf niet meer kon koken?
Gelukkig kwam er zorg en waren er heel veel vriendinnen die taken op zich namen. Maar toch; het leven was druk en chaotisch voor haar en daar hadden we het dan over.
Maar nooit over de naderende dood. Dat onderwerp wist ze steeds te vermijden. Zodra ik het gesprek die richting uitstuurde, wendde ze behendig naar een ander onderwerp. Het was alsof ze niet onder ogen wilde zien dat de ziekte uiteindelijk zou winnen. Dat ze werkelijk afscheid zou moeten nemen van wie haar lief was. In de eerste plaats haar lieve, zorgzame dochter, haar dierbare kleinzoon en haar schoonzoon. Zo begrijpelijk, want zo moeilijk.
Iedereen om haar heen was blij voor haar, toen ze in het hospice werd opgenomen. Het leven zou daar zoveel beter worden voor haar. Het was fijn om te weten dat ze daar goede en aandachtige zorg zou krijgen en dat ze niets mee zou hoeven te regelen. Ze zou eindelijk rust krijgen.
Ikzelf vond het toch wel confronterend: je wordt niet zomaar opgenomen in een hospice, maar ik verwachtte dat ze nog wel een paar, of op zijn minst één maand te gaan had en dat ik haar nog wel zou kunnen opzoeken. Maar het ging anders. Ik heb haar in de laatste weken van haar leven niet meer kunnen opzoeken doordat ik in Frankrijk zat vanwege onze retraite en er, toen ik terug was, geen bezoek meer werd toegelaten omdat dat te vermoeiend was. Heel spijtig, want ik had haar zo graag nog even gezien. Ik gaf op een avond nog snel een kaart af met de woorden ‘stilte, vrede en rust’, samen met een kaarsje. Het werd meteen door een vrijwilliger van het hospice naar haar kamer gebracht, maar ik weet niet of ze het nog heeft kunnen ontvangen. De middag erna overleed ze. We waren allemaal geschokt. Het was zoveel sneller gegaan dan we hadden verwacht.
Later hoorde ik dat ze in de periode voor haar overlijden heeft gezegd: “Ach, laat ik me nu dan maar overgeven aan de engelen en het licht.”
Dat te weten doet me heel erg goed. Ze was uiteindelijk dus toch bereid haar leven los te laten, afscheid te nemen en zich over te geven aan de rust en het licht van een andere dimensie.
En zo is het ook gegaan. Op de rouwkaart staat: “Op een mooie, zonnige middag, heeft Annie het leven rustig losgelaten.”
Het idee dat ze zich uiteindelijk heeft kunnen openen voor een grote, wijdse atmosfeer van licht, waarin ze zich opgewacht en ontvangen wist door engelen, ontroert me. Het troost me. Want die rust, die ruimte en die vreugde heb ik haar zo van harte gegund.
En nog gun ik haar die.
Waar ze ook is.
Mooi Riekje, mooi ook die dubbelheid van het moment. Het doet mij denken aan het sterfbed van mijn vader, waar ik een weeklang naast gezeten heb. Als ik dan ‘s avonds thuis kwam lag er een blakende bolle baby in de wieg die door mij gevoed wilde worden. Die tegenstelling, leven en dood, heel intens om mee te maken. Liefs voor deze zondag en erna, Nelleke
Ja, dat zal heel vreemd zijn geweest voor je: die stervende vader en die bolle baby tegelijk.
Toen ik indertijd in de lijkwagen zat waarin we naar de begraafplaats reden om mijn vader te begraven, zag ik door het raampje een bekende lopen achter de kinderwagen. Voor mij was dat ook zo’n teken van ‘dubbelheid’: dood en leven gaan samen. Het was maar een flits, maar het maakte diepe indruk.
Goede morgen Riekje,
Ik word er stil van merk ik, het ontroert mij.
Ik wens jou en je overleden vriendin licht en liefde toe.
Veel liefs Merel
Dankjewel. Het is nu maandagochtend. Vanmiddag is de rouwdienst. Ik verwacht dat die mooi en troostend zal zijn.
Ha die allerbeste Riekje,
Alweer een zeer lezenswaardig en liefdevol levensverhaal van jouw hand. Ik heb het met instemming gelezen, want wat voelt het ontzettend betrokken als je van een dierbare vriendin of vriend, ook al verkeer je niet in zijn of haar nabijheid, afscheid te moeten nemen. Veel mensen vechten tegen de dood, maar die strijd kun je uiteindelijk niet winnen. Mijn broer Kees vocht ook tot zijn laatste adem. Artsen en dierbaren adviseerde hem met veel liefde alsjeblieft te middelen tegen pijn en stress in te nemen en zo in alle rust te kunnen sterven. Kees kon en wilde niet dood. Hij had nog zoveel plannen en omarmde het leven met alles wat in hem zat. Het gevolg was dat hij alsmaar bleef strijden en intens veel pijn te verstouwen kreeg. Wat heb jij goed en mooi opgeschreven als het je wel lukt om los te laten en dat dit je veel goed kan doen in de laatste dagen of uren van je leven. We kunnen als mens slechts hopen dat als je op dit punt aangekomen bent, het je ook lukt om op deze manier het leven los te laten. Loslaten, het je overgeven aan het ongewisse, het kunnen benoemen ervan als het je overgeven aan de engelen en het licht, is een bijzonder mooi en waardig afscheid van alles wat daarvoor was. Gecondoleerd nog met het verlies van je vriendin. Het leven is een vorm van voortdurend afscheid nemen en soms doet dat veel pijn en verdriet. Sterkte voor jou en Jan. Met lieve en warme groet, Peter
Dank voor weer je hartverwarmende reactie.
Een pijnlijk verhaal over je broer. Gelukkig was mijn vriendin niet zo’n onverzettelijke ‘strijder’ en kon ze op tijd loslaten. Ze heeft heel erg kunnen genieten van haar verblijf in het hospice waar ze heel liefdevol is verzorgd.
Wat is het toch vaak moeilijk, om iemand, waar je van houdt, zo te zien worstelen om in leven te blijven. Onze nicht heeft een jaar lang alle behandelingen ondergaan die haar aangeboden werden, maar op een gegeven moment was zij echt uitbehandeld. Wat een verdriet gaf haar dat. Pas toen zij hoorde dat er een plekje voor haar was in het hospice en zij , als laatste wens aangaf, dat zij met een ambulance naar de Apenheul wilde en mocht, met onze kleinkinderen, kreeg zij rust. Op dinsdagmiddag werd zij naar het hospice gebracht in Delft waar zij heel rustig, met haar hand in mijn hand, ‘savonds om 23 uur is overleden. Wat waren wij dankbaar, dat zij zo rustig is ingeslapen en dat wij bij haar waren.
Veel sterkte, Riekje.
Wat bijzonder, dat je nicht nog naar Apenheul ging met jullie kleinkinderen en dat haar dat zoveel rust gaf.
Het moet een heel bijzondere en indrukwekkende ervaring zijn geweest om je nicht te voelen inslapen terwijl je haar hand vasthield. Mooi en troostend.
Lieve Riekje,
Wat heel fijn dat je je zo getroost voelt door het ‘vredig’ sterven van je vriendin, toch nog die vrede die je haar zo toewenste.
Ik heb een dierbare vriend die langzaam, maar zeker, stap voor stap, zijn sterven nadert. Wij delen het proces met hem. Dat maakt de vriendschap nog kostbaarder.
Ach, zo maar….
Warme armen even.
Ah ja, dat moet heel bijzonder en ook heel intiem zijn om samen zo’n proces mee te maken. Hoe pijnlijk ook, het lijkt me ook iets om heel dankbaar voor te zijn.
En ja, wat kun je zeggen? Een warme aanraking zegt meer dan duizend woorden. Dankjewel.
Lieve Riekje,
Wat ben je toch een bijzonder en mooi mensen kind. Sta altijd weer versteld van de prachtige manier waarop je de meest indringende zaken met een enorm respect omschrijft.Voel me altijd weer geraakt. Deze laatste in het bijzonder want met 88 levens jaren achter de rug en gisteren zondag 1 oktober mijn kinderen moeten vragen mij op te halen uit vakantie woning ivm hart problemen, komt jouw blog deze keer wel heel dicht bij.Heb het gevoel dat mijn kinderen meer moeite hebben met mij los laten dan ik heb met het leven los laten.Dankbaarheid vult mijn hart voor alle ervaringen in dit leven.En dankbaarheid voor het jou en Jan hebben leren kennen. By the way ik ben weer helemaal opgeknapt vandaag.
Veel dank voor je reactie Henny. Ik ben er van onder de indruk. Speciaal over wat je schrijft over je dankbaarheid voor alles wat je in je leven hebt ervaren, want ik weet dat dat lang niet allemaal rozengeur en maneschijn is geweest. Ja, pijnlijke en verdrietige ervaringen tellen ook mee en zijn belangrijk voor de ontwikkeling naar wijsheid en overgave.
Ik begrijp goed dat je er zelf niet zoveel problemen mee zou hebben om het leven los te laten na 88 jaar, maar dat je ook ziet dat jouw kinderen jou nog niet willen missen. Moeilijk. Het zal toch een keer moeten.
En dat ben jij ook weer helemaal ten voeten uit om het zo te formuleren: “By the way ik ben weer helemaal opgeknapt vandaag.” Altijd vol humor!
Wat ben je toch een bijzonder en mooi mensen kind. Sta altijd weer versteld van de prachtige manier waarop je de meest indringende zaken met een enorm respect omschrijft.Voel me altijd weer geraakt. Deze laatste in het bijzonder want met 88 levens jaren achter de rug en gisteren ………..
Ik schaar mij vaak achter de schrijvers.
Deze speciaal omdat het precies zegt hoe ik over je denk.
Kus, Tom
Wat vind ik het mooi om een mensenkind genoemd te worden, zowel door jou als door Henny, waarschijnlijk de twee oudste lezers van mijn blog. Dat doet iets met me; plaatst me in de gemeenschap van mensen.
Ook dank voor je verdere woorden. Ik voel me gevleid en gekend door je. Maar wat hebben die ….. te betekenen? Ik hoop niet dat ze verwijzen naar een akelige gebeurtenis.