De ‘straf van het graf’

We gingen gisteren naar Four Daughters, een film van Kaouther Ben Hania. De film vertelt het verhaal van een Tunesische moeder en haar vier dochters. De oudste twee sluiten zich in hun puberteit aan bij IS, dat in die tijd net in opkomst is en luid van zich laat horen door op straat met megafoons een mooie islamitisch zuivere maatschappij voor te spiegelen. De beide jongste dochters voelen zich ook heel erg aangetrokken door het gedachtengoed van IS, maar zij worden uit huis geplaatst en worden opgevangen op een plaats waar ze het goed naar hun zin hebben en minder streng islamitisch worden opgevoed. Daar zijn ze uiteindelijk heel blij om. Ze zijn heel erg bedroefd om het lot van hun beide zussen die na de val van IS in de gevangenis zijn beland en ze missen hen heel erg.

Het verhaal wordt op een ingenieuze manier verteld: soms worden herinneringen nagespeeld door de twee jongste zussen -inmiddels jonge vrouwen- samen met twee actrices die de twee oudste zussen spelen. Ook de echte moeder speelt mee, maar in sommige scènes wordt ze vervangen door een actrice omdat ze de emoties niet aan kan. Er zijn dialogen in het ‘nu’, er zijn een aantal oude filmpjes uit het familiearchief en een aantal televisiebeelden en -interviews uit de betreffende tijd. Een soort lappendeken van verschillende fragmenten. Te lastig om hier helemaal duidelijk te maken. Ga kijken.

Een van de redenen waarom ik de film graag wilde zien, was om inzicht te krijgen in de vraag hoe iemand ertoe komt zich aan te sluiten bij groepen als IS. Dus daar hadden Jan en ik het na afloop van de film nog uitgebreid over. We zagen twee redenen.

De eerste: de thuissituatie. Door het gedrag en de bij vlagen uitzonderlijke agressiviteit van de moeder, plus een aantal niet getoonde, want té pijnlijke ervaringen met een soort stiefvader, was het leven thuis niet te harden. De weg naar IS was de enige uitweg naar een ander leven. Dat werd ook letterlijk door een van de beide dochters in de film gezegd. 
Eigenlijk niets nieuws dus. Ik heb dat al vaker gelezen in Nederlandse onderzoeken naar de oorzaken van radicalisering.   

De tweede, en dat was wel nieuw voor me: de ongelooflijke angst van alle vier de dochters voor wat ze noemden ‘de straf van het graf’; de pijn en het lijden dat je te wachten staat na je dood als je niet ‘goed’ hebt geleefd. ‘Goed’ was wat hen werd voorgespiegeld door de propaganda van IS.
Ze speelden als kinderen regelmatig ‘grafleggingen’. Een van hen speelde dan dat ze doodging, de anderen namen uitgebreid afscheid, kusten haar en legden haar in een ‘graf’. Een gruwelijk spel. Ik denk dat ze het speelden om hun angst te bezweren. Ik had niet gedacht dat de angst zó groot zou zijn.

Door deze angst was het van levensbelang om ‘goed’ te leven. Zeker toen de beide oudste dochters begonnen te radicaliseren speelde dat. Er waren scenes waarin je zag dat ze zich in een hidjab kleedden en elkaar leerden hoe je niet alleen je gezicht en je lichaam, maar zelfs je ‘lichaamsvormen’ helemaal onzichtbaar kon maken. Je moest een ‘homp’ worden. 
Er waren ook scenes waarin de oudste zus niet alleen haar jongere zussen, maar ook ook zichzelf geselde, wanneer ze iets ‘fout’ hadden gedaan. Een primitieve methode om elkaar en zichzelf te behoeden voor de uiteindelijke ‘straf van het graf’. Hoewel, niet primitiever dan de opvoed-methode van haar moeder die regelmatig sloeg en de oudste dochter zelfs ongenadig afranselde toen die haar benen had geschoren.
Al met al een indrukwekkende film over een tragische familie in Tunesië concludeerde ik.

Maar toen las ik vanochtend in de krant *) een artikel met de kop: Volgens de plots gelovige puber gaan haar ouders naar de hel. Een vrijwel identiek verhaal: een puber (als kind op school heel erg gepest), zoekt zijn toevlucht in een religie en beoordeelt en vooral veroordeelt op grond van de daar heersende normen en overtuigingen iedereen in de buitenwereld, inclusief zijn ouders.
Dus ook in Nederland. Dus ook binnen een gewone westerse religie. Ook deze puber zocht kennelijk een plaats waar hij zich veilig en gewaardeerd kon voelen binnen een groep gelijkgestemden. En ook hem werd een beeld voorgehouden van hel en verdoemenis na de dood. Zo ‘uitheems’ is het bestaan van en het zich opsluiten in sektes (want dat is radicaliseren in feite: je opsluiten binnen een vastomlijnd gedachtengoed) dus niet, al zal de sekte waarin deze Nederlandse puber zijn toevlucht zocht natuurlijk vredelievender en zeker minder bloeddorstig zijn dan IS. Maar zeker is, dat ook deze puber kennelijk bang gemaakt is voor ‘de straf van het graf’ én de veronderstelling dat hij daaraan zal ontkomen door zich bij de sekte te voegen.

Angst dus. Angst speel een cruciale rol.
Erover doordenkend, blijf ik uiteindelijk zitten met de volgende vraag: “Wie haalt het in zijn hoofd om mensen, en zeker kinderen, zo vreselijk bang te maken met straffen die zullen worden uitgedeeld na de dood?” 

Het antwoord op deze vraag is niet zo moeilijk: religieuze gezagsdragers. In vrijwel alle religies worden mensen bedreigd met straffen ná het leven, waarvan meest gruwelijke voorstellingen worden gemaakt. In het Christendom heb je de hel het vagevuur (zie Hieronymus Bosch en lees Dante), in veel oosterse religies word je gestraft met rampzalige wedergeboortes.

Deze dreiging met straf is onderdeel van wat ik altijd de ‘opvoedkundige afdeling van religies’ noem, die in mijn ogen niets heeft te maken met religieuze ervaring; de ‘mystieke afdeling’ van religies. 
Natuurlijk, mensen moeten ervan worden weerhouden om hun minder fraaie impulsen vorm te geven. Kinderen moeten zeker opgevoed worden. De ‘opvoedkundige afdeling’ is zeker zinnig. Maar voor mij is het de vraag of er niet opgevoed kan worden zonder die afgrijselijke beelden van hel en verdoemenis na de dood.

En ja, ik begrijp dat mensen die onrechtvaardig zijn behandeld door bedriegers en oplichters zich getroost zullen voelen met de wetenschap dat er nog een oordeel zal worden uitgesproken na de dood, wanneer dat tijdens het leven niet is gebeurd. Er moet recht gesproken worden en er moeten rechtvaardige straffen worden toebedeeld. Is het niet tijdens, dan maar ná dit leven.

Maar toch, ik blijf me erover verbazen dat mensen, op basis van de religies, van alles met zekerheid beweren over wat er na de dood staat te gebeuren. Ik verbaas me trouwens evenzeer over diegenen die deze wetenswaardigheden geloven.**)
Wat weten we er van? Wat kúnnen we ervan weten? Niets. We kunnen er per definitie niets van weten. Zeker is wel, dat de eenmaal gezaaide angst bij kinderen vaak het hele leven nog doorwerkt en niet gemakkelijk is uit te bannen.

Religie, ik ben er nog lang niet over uitgepraat, maar ik sluit nu toch af en dat doe ik graag met een van die grappige Zen-verhaaltjes. Heel toepasselijk.

Vraagt een leerling aan de meester: “Meester, wat gebeurt er na de dood?” Zegt de meester: “Dat weet ik niet.” Zegt de leerling: “Maar meester, u weet het toch?” Zegt de meester: “Nee, ik weet het niet. ”Zegt de leerling: “Maar u bent toch een meester?” Zegt de meester: “Jazeker, ik ben een meester. Maar ik ben niet dood.”

*) Trouw, 23-10-2024

**) Een positieve tegenhanger van deze ‘straf van het graf’ is de beloning na de dood die aan jonge mannen wordt beloofd wanneer ze bereid zijn ‘martelaar’ te worden door zichzelf met een bomgordel op te blazen: een flink aantal maagden.

15 reacties op “De ‘straf van het graf’”

  1. LieVE Riekje,

    Tot mijn verbazing lees ik “toevallig” maar ik geloof daar niet in, ik geloof meer in het: het valt je toe, maar dat terzijde, jouw blog op dezelfde dag, dat ik vanmiddag aan het sterfbed zat van mijn beste vriendin en buurvrouw van 20 jaar lang.
    Wat zeg je aan het bed van iemand die zeker weet binnen enkele uren dood te gaan: je weet het niet, tot je er zit en weet dat de dokters er voor hebben gezorgd, dat haar benauwdheid en échte doodsangst zijn weggetrokken.
    We hebben het samen úren over het hiernamaals gehad.
    Ik heb één keer het woord: hiernamaals gebruikt in de zin van: het wordt goed waar je heengaat, waarop ze nog één x de ogen oplichtte in een: “het zal wel” om daarna, in een opwelling door de morfine heen, ze “dood”leuk verder ging met waar we het laatst over bezig waren: hoe het met de buurtjes ging.
    Stomverbaasd als ik was ging ook ik hier op verder en er hing niets kwaads of ook niet heel lyrisch in de lucht, waardoor de lucht tussen ons zuiver bleef en het afscheid niets zwaars en tóch was zij er héél dichtbij.
    Haar kleinzonen brachten mij naar huis en is het een waardevolle dag geweest om op terug te kijken.
    Terwijl nú pas de tranen over mijn wangen lopen, heeft zij niets gevoeld van mijn verdriet en dat is goed zo.

    Thuisgekomen lees ik jouw blog: voor mij dus een zegen.

    1. Ja, wat zeg je op zo’n moment? Er valt niets te zeggen, maar zelfs in zo’n gesprekje over de buren dat natuurlijk niets voorstelt, zal je aanwezigheid en je aandacht voor haar wel voelbaar zijn geweest. En dat is waar het op zo’n moment om gaat: aandacht en liefde. Het is het beste wat je te geven hebt en het kan overal doorheen voelbaar zijn, ook door een simpel gesprekje.
      Ik weet dat je een mooi, liefdevol beeld hebt van het hiernamaals en daar ben ik heel blij om, want je hebt wel eens verteld dat je veel steun hebt aan dat beeld. Wat is er mooier dan dat?
      Maar wat erg voor je dat je je buurvrouw nu kwijt bent. Ik weet dat je heel veel steun aan haar hebt gehad. Wat een verdriet. Wat zul je haar gaan missen.

  2. Lieve Riekje, om te beginnen toch: het ei is gelegd en wordt nu uitgebroed, gefeliciteerd,
    Dan, de angst voor het graf, wat een verhaal! Ik ga het laten bezinken en dan herlezen.
    Het roept van alles bij me op: herinneringen aan het werk van zeer orthodoxe zendelingen diep in de jungle van Peru. Die zaaiden, de bijbel in de hand, dood en verderf in de kleine Indianen nederzettingen. Brrr…
    Gelukkig: er zijn práchtige herfstbladeren. Voordat ik het goud gele tapijt van ons grasveld ga blazen ga ik daar eerst van genieten. Overvliegende gakkende ganzen vergroten het geluk.
    Jij ook, jullie mooie zondag, Riekje.

    1. Goh, dat heb je dus meegemaakt in Peru. En dat, terwijl de indianentradities vaak zo vol wijsheid zijn.
      En ja, de natuur is prachtig en we worden verwend met een letterlijke na-zomer in die zin dat de temperaturen zomers zijn.
      Blijf lekker genieten van de mooie natuur!
      Toen ik gisteren op de dijk bijzet groentenstalletje stond, was ik ook overweldigd door alle schoonheid om me heen. En het prachtige licht!

    2. Riekje,
      Dank voor deze prachtige blog,ik kan mijn
      gevoelens,vragen niet onder woorden brengen,maar ze zijn er(dogma,godsdienst,hel,dood).
      Ik denk(maar is het echt?)dat ik gelukkiger
      werd sinds het geloof in god en het hiernamaals mij verliet als ik dertien jaar was.
      Vriendelijke groeten,
      Jos.

      1. Wat formuleer je dat bijzonder: ‘sinds het geloof in god en het hiernamaals mij verliet’. Alsof je daar niet een bewuste keuze in hebt gehad. Toch zul je er vast wel over nagedacht hebben. Rond je twaalfde zeker.
        Ikzelf dacht op die leeftijd ook na over religie en ik liep weg uit de catechisatie-lessen toen de dominee het niet over reïncarnatie wilde hebben.
        Ik hoop wel voor je dat er een ervaring van licht en liefde is overgebleven.

  3. Ik geloof er niet in dat je op de wereld bent gekomen om onderdrukt te worden.. ik geloof wel dat je opvoeding je vormt in je verdere leven. Ik had daar last van.

    Mijn vader zei me eens,.. want vindt je er nu van dat ik dood ga. Ik wist niets te zeggen. Nog steeds niet. Ik ervaar wel vrijheid,nu hij naar een andere plek is gegaan…ik hoop dat mijn vader nu de liefde en de rust heeft gevonden. De liefde daar ontbrak het aan.

    Ook bij onze ouders, komt alles voort uit hun opvoeding. Zij voeden ons op naar hun normen en waarden. Ze deden hun best op hun eigen manier..

    Fijne zondag.

    1. Wat een verschrikkelijke vraag van je vader! Hoe kun je daar als kind een antwoord op geven of een voorstelling van maken?
      Ik ben het helemaal met je laatste zin eens. Ook in therapie heb ik altijd benadrukt dat ouders altijd hun uiterste best doen, maar dat het voor kinderen soms heel erg pijnlijk is hoe het gaat. De vrouw in de Tunesische film zei ook ergens dat ze vond dat ze het goed had gedaan.”Helemaal in de traditie.”
      Het gaat er ook helemaal niet om om iemand de schuld te geven, maar om om te gaan met pijn en teleurstelling en de liefde zo mogelijk te herstellen.

  4. Marijke Mulder Van Vugt

    Lieve Riekje,
    Bijzonder ,
    Mijn moeder was zeer religieus , en voedde ons op met stevige religieuze hand.( als ex-non). Hel en vagevuur werden daarbij zeker regelmatig gebruikt en daar was je als kind gevoelig voor. Het gelovige aspect heeft me minder bepaald , veel meer haar autoriteit en rigiditeit
    Toch had zij er daarnaast moderne ideeën over.’
    Ze zei: religie , geloof zit in jou en de regels worden gemaakt door de mensen( mannen ) in de kerken.
    Dat is me altijd bijgebleven en heeft me gevoed bij de vele vraagtekens , die ik had bij het geloof.
    Even een overpeinzing, mooi op de vroege zondagochtend met een stralende goudgele zo’n op mijn snoet
    Dank je
    Lieve groet Marijke

    1. Bijzonder wat je vertelt over je moeder. En vooral dat je meer bent beïnvloed door haar autoriteit en rigiditeit dan door wat ze je over de hel en het vagevuur vertelde.
      En helemaal bijzonder dat ze het geloof en de regels’ van elkaar onderscheidde. En ja, die waren (en zijn nog steeds) afkomstig van mannen.
      Leuk, dat beeld van jou met een stralende zon op je snoet. Ik zit hier voor de open balkon deur ook in de warme zon achter mijn pc. Met de sonate pathétique van Beethoven op de radio. Heerlijk!

  5. Wanneer je als jong kind wekelijks en ook wel dagelijks bang gemaakt wordt mist dat zijn uitwerking niet in de test van het leven.
    Ook gereformeerden dreigden met een hel
    Zeker wanneer dat vanaf de kansel van Genemuiden over jonge hoofden werd uitgestort.

    1. O ja, dat moet echt heel erg angstaanjagend zijn voor kleine kinderen; die dreigende woorden vanaf de kansel. Ik geloof direct dat een kind daar zijn hele leven door wordt beïnvloed. Erg pijnlijk en in mijn ogen nergens voor nodig.

  6. Onze kleinzoon kreeg van zijn moslim vriendje een zak met Haribo snoepjes want er zit varkensgelei in.
    Dat mag ik niet van mijn geloof…
    En als je varkens vlees ..ga je naar de hel.
    Dit gebeurt in Nederland..

    1. Dat arme kind dat zo vreselijk bang gemaakt wordt. Ja, veel religieus gefundeerde gebruiken uit andere tradities dan de onze zijn voor ons onbegrijpelijk. Maar hoe lang is het geleden dat in de christelijke religies met hel en verdoemenis werd gedreigd? Zie de reactie van Arjen hierboven.
      Ik heb maar éen hoop en dat is dat die twee jongetjes vriendjes blijven! En dat je kleinzoon zo respectvol is om die Haribo snoepjes niet op te eten waar zijn vriendje bij staat, want dat zou wel heel erg sneu voor hem zijn.

Laat een reactie achter

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd.