Nog even terug naar de blog ‘Verzoening’ waarin ik twee mensen beschreef die een conflict hadden gehad, maar uiteindelijk bereid waren samen verder te gaan. ‘Natuurlijk is hiermee alles nog niet klaar. Hierna volgt nog een fase van ‘goed maken’, schreef ik in de laatste alinea en als het voorval niet al te pijnlijk was, zal die fase meestal gemakkelijk verlopen. Er valt niet zoveel goed te maken; een enkel woord of gebaar zal voldoende zijn om het incident snel te kunnen vergeven en vergeten.
Maar in andere gevallen kan het moeizamer gaan. Zeker wanneer er werkelijke schade is aangericht. Er is dan misschien wel begrip voor elkaar gekomen, maar de pijn van de ene persoon (ik noem hem vanaf hier de ‘gedupeerde’ ) moet op de een of andere manier worden goed gemaakt door degene die spijt heeft (vanaf hier aangeduid als de ‘dader’). In principe kan dat heel natuurlijk verlopen, want de dader zal de spijt die hij voelt meestal willen uitdrukken; vorm geven. Hij wil ‘het’ weer ‘goed’ maken. Hij wil boeten.
En dan bedoel ik ‘boeten’ in de betekenis die het woord oorspronkelijk heeft: herstellen, repareren. Deze betekenis is zo goed als verloren gegaan en bestaat alleen nog in de uitdrukking ‘netten boeten’. Zoals een visser zijn gescheurde netten boet (repareert), zo wil een dader boeten wat hij aan schade heeft aangericht. Of, als dat niet concreet mogelijk is, wat natuurlijk vaak het geval is, wil hij op zijn minst met een gebaar tonen dat hij de pijn van de ander erkent.
Een verzoening wordt op deze manier concreet gemaakt door een ‘zoen.’ Ook het woord ‘zoen’, dat oorspronkelijk ‘geschenk dat dient om een verzoening te bezegelen’ betekent, heeft zijn betekenis verloren. Waarschijnlijk doordat het is vervangen door het woord ‘zoenoffer’. Het woord ‘zoen’ is pas later ‘kus’ gaan betekenen.
Maar behalve dat de schade meer of minder bevredigend wordt hersteld door de dader, is het zeker zo belangrijk dat de gedupeerde op deze manier ziet, dat de dader ‘in wezen’ een goed mens is. Het vroegere gedrag van de dader liet misschien veel te wensen over, maar doordat hij zo zijn best doet om het een en ander weer goed te maken, laat hij zien dat hij ‘in wezen’ anders is.
Om die reden is het heel belangrijk dat een zoenoffer door de gedupeerde wordt aangenomen, want door dat te doen bevestigt hij de goedheid van de dader. Dus niet: “Ach dat had je niet hoeven doen,” of: “Zo erg was het toch niet?” maar: “Wat aardig van je, dat je dit voor me doet. Hier ben ik blij mee. Dankjewel.”
Helaas gaat er op dit punt vaak van alles mis. Want hoe moet de schade worden hersteld? Kán hij worden hersteld? Wat kan de dader bieden? In veel gevallen neemt de gedupeerde geen genoegen met het hem aangeboden zoenoffer, omdat zijn schade in zijn ogen (veel) groter is dan wat de dader biedt. Soms ook, betwijfelt hij diens integriteit en denkt hij dat hij zich er handig vanaf probeert te maken. Hij kan zelfs macht uitoefenen over de dader door keer op keer niet akkoord te gaan en zich op te stellen als een slachtoffer dat recht heeft op een vergoeding; een eiser die mag bepalen hoe de boete eruit ziet. Op deze manier maakt hij weer een hiërarchie, maar nu staat híj bovenaan.
De poging van de dader om de schade te herstellen mislukt dan ook regelmatig. Zijn goede bedoeling om te boeten wordt niet gezien. Hij mag niets geven. Integendeel: er wordt hem iets opgelegd. De gedupeerde heeft zijn leed omgezet in een ‘maat’, eventueel een bedrag, en dat eist hij op. De dader mag geen boete doen, maar hij kríjgt een boete. Hij wordt gestraft.
In het woordenboek is dat de tweede betekenis van het woord ‘boeten’. Na de eerste, oorspronkelijke betekenis: herstellen, goed maken, repareren, is de tweede betekenis: straffen.
Een straf wordt altijd van buitenaf opgelegd en benadrukt de slechtheid van de dader. Zijn schuld is omgezet in een straf en als de straf is uitgezeten of betaald, is de schuld weliswaar vereffend, maar de goedheid van de dader is daarmee niet bevestigd en al helemaal niet zichtbaar geworden.
Ik realiseer me dat ik me inmiddels op een terrein van vrijwel onoplosbaar ingewikkelde en gevoelige morele en juridische kwesties heb begeven, maar daar wil ik het niet over hebben. Het ging mij erom, het essentiële verschil tussen boeten en straffen te beschrijven. Al was het alleen maar om bij mezelf na te gaan in hoeverre ik denk in termen van boeten en herstellen of beschuldigen en straffen. Maar zeker ook, om conflicten of ruzies goed uit te praten en af te ronden en er alert op te blijven eventuele impulsen om te boeten bij mezelf en anderen te herkennen.
De eerste keer dat ik hier mee te maken kreeg was lang geleden, toen mijn toen twee-jarige dochter na een korte ruzie met mij na een hele lange stilte opeens zei: “Als een kind spijt heeft, moet je hem helpen,” en op mijn vraag: “Waar mee?” antwoordde: “Met zijn spijt.” Ik snapte niet direct wat ze bedoelde, maar nadat ik even had nagedacht begreep ik dat ze me vroeg, hoe ze het weer goed kon maken. “Ik wil wel een lekkere dikke kus van je,” zei ik en die gaf ze me zonder aarzelen. Een letterlijk en figuurlijk zoenoffer. Hartelijk gegeven en al even hartelijk ontvangen.
Dank je wel Riekje.
De oorspronkelijke betekenis van de woorden BOETEN en ZOEN zijn al zo verhelderend.
Maar het slot van je verhaal raakte mij diep. Jouw dochtertje stelde zo’n essentiële vraag!
Die kwam binnen in mijn hart.
XX
Lieve Riekje,
Je verhaal over boeten doet me herinneren hoe mijn moeder me naast haar op de bank noodde , toen ze al 8 jaar borstkanker had en toen ook flinke uitzaaiingen had. Ze vertelde me met een arm om me heen (hetgeen ze anders nooit deed) dat het haar speet dat ze zo weinig warm voor me geweest was …. We zaten daar samen over te treuren en ik hoorde haar en we huilde allebei, ontroert me nog… En dit was ook de laatste keer dat ik haar zag, 9 dagen later kreeg ik midden in de nacht het bericht van een buurvrouw dat ze gestorven was… Het is me altijd bij gebleven en voor mij een kort moment in mijn leven , maar O ZO BELANGRIJK !! Dat deze “ heelwording” op haar initiatief plaats kon vinden!
Dank voor je zorgvuldige blog en “intoneren”,Marijke Bijleveld
Oh, wat een bijzondere herinnering! Wat zul je blij zijn met dit moment van heelwording. En ja, wat mooi dat het haar initiatief was om dit te doen.
Maar wat erg, dat je moeder al zo jong stierf. Ik begrijp hoe belangrijk dit moment voor je is. Zo’n moment overstijgt de tijd en draag je je leven lang met je mee als een soort parel.
Reactie op Heleen: Ja, wat bijzonder he, van dat kind. Ze was toen nog maar heel klein, maar doordat ze al vroeg heel goed kon praten, wist ze dit te verwoorden. Voor mij echt een les!
Tja…ik begrijp de essentie maar wanneer iemand het spijt me heeft gezegd en daarna in zijn/haar gedrag laat blijken dat het niet gemeend was vind ik moeilijk te verkroppen. Misschien oordeel ik wel of zie ik het verkeerd. Het voelt in elk geval zo…
Neemt niet weg dat ik het een mooi blog vind en wat je beschrijft over je dochter vind ik erg mooi.
Nee, natuurlijk kun je dat niet verkroppen. Er zijn twee dingen mogelijk: het ‘sorry’ was niet welgemeend en stelde dus niets voor, of het was wél werkelijk gemeend, maar de ander was niet in staat om zijn oude manier van doen te veranderen. In beide gevallen moet je je afvragen op welke manier je met de ander verder kunt gaan.
Bedankt voor de reactie
Wij lopen, gelukkig lopen wij als mijn vijftig jarige dochter me vol verwijtende woede vertelt dat mijn reactie op iets -tien jaar geleden gebeurd- haar diep heeft geraakt. Door gebeurtenissen in de wereld wordt dit nú opgerakeld: ik heb haar toen in de steek gelaten, zegt ze.
Ik wéét dat direct achter de woede pijn zit, maar moet eerst goed doorademen en ontspannen om me niet te verzetten tegen de venijnige verwijten.
Wij lopen. Ik kan het stil laten zijn, zie dat haar woede plaats maakt voor tranen, hoor haar dan snikkend zeggen: ‘Ik heb me zo alleen gevoeld, zo verlaten door mijn familie.’ Dat begrijp ik.
Wij lopen en de liefde voor deze grote dochter van mij stroomt, ik krijg de goede woorden, de goede gebaren. Ik zie dat ze me gelooft als ik haar vertel dat ik als moeder verdriet kan hebben over onrecht wat ik mijn kinderen heb aangedaan. En dat dit gebeurt in het leven.
Wij lopen en ik voel dat haar versteende pijn wat smelt.
Als ik haar later op de trein zet vergeet ik de Corona, sluit haar in mijn armen en zij geeft zich over aan mijn omhelzing.
Dit gebeurde gisteren, Riekje.
Het sluit voor mij aan bij deze en je voorlaatste blog.
Vergeven en vergeven worden, wat een wonder.
Oh Elma, wat een prachtig verhaal en wat mooi verteld!
Wat fijn dat je het hele verhaal van je dochter kon aanhoren en dat je je verdriet met haar kon delen. Want ja, wat doet het pijn als je ziet dat je je kinderen tekort hebt gedaan, hoewel dat indertijd beste was dat je kon geven.
Wat mooi! Dankjewel voor je reactie.
Pingback: Boeten, vergeven en schouderklopjes – Riekje Boswijk