‘De werkelijkheid bestaat niet uit losse ‘plaatjes’, het is een film waarin alles en iedereen met elkaar is verbonden, waardoor alles en iedereen elkaar vormt en alles door iedereen is gevormd’ schreef ik aan het eind van mijn vorige blog. Een mooi inzicht. ‘Troostend bijna’ schreef ik en dat meende ik toen en dat meen ik nog steeds. Maar zeg dit nooit tegen iemand die net een dierbare heeft verloren of die zelf een terminale ziekte heeft en weet dat hij binnen afzienbare tijd afscheid zal moeten nemen. Wees er in ieder geval heel voorzichtig mee, want zo iemand kan zo’n opmerking meestal niet horen en wil dat waarschijnlijk ook niet. Niet, omdat hij het er niet mee eens zou zijn, maar omdat hij meestal is overspoeld door de storm van emoties, die in zulke periodes ontstaan. We leven nu eenmaal in de relatieve werkelijkheid waarin we emotioneel reageren als we pijnlijke dingen meemaken. En die emoties willen worden gevoeld en gedeeld.
Een opmerking als ‘we leven in elkaar voort’ zal in de regel worden ervaren als een afwijzing van de pijn en de emoties, en dat ís zij in zekere zin ook, doordat zo’n opmerking je verplaatst van de relatieve naar de absolute werkelijkheid.
Het is overigens maar zeer de vraag of dat ook lukt. In de meeste gevallen niet. Iemand zal misschien beamen wat er gezegd wordt, maar dat wil nog niet zeggen dat hij de opmerking ook werkelijk invoelt. Waarschijnlijk klapt hij gewoon dicht en houdt hij vervolgens al zijn emoties angstvallig binnenboord. Hij kijkt wel uit om zijn gevoelens nog een keer te laten zien.
Daar is hij niet mee geholpen. Integendeel, hij zou moeten worden gesteund om zijn emoties toe te laten, te ervaren en op die manier te doorgronden. Ik bedoel dat bijna letterlijk: hij moet de grond ónder de emoties zien te vinden en te ervaren. Dat kan alleen maar door de diverse emoties werkelijk te voelen. Door bijna letterlijk door de emoties heen de grond eronder te bereiken. Even heel sterk gesimplificeerd: onder woede en angst ligt pijn, onder pijn ligt verdriet, onder verdriet ligt aanvaarding en onder aanvaarding ligt de stilte waarin de ervaringen en inzichten van de absolute werkelijkheid gevonden en ervaren kunnen worden. De absolute werkelijkheid is geen ‘ontsnapping’ uit de relatieve werkelijkheid met haar emoties. Integendeel: zij omvat ze. Ze is als wit licht; het licht waarin alle kleuren van de regenboog zijn opgenomen.
Het is trouwens ook de vraag of zo’n ‘wijze’ opmerking afkomstig is uit een werkelijke beleving van deze absolute werkelijkheid. In de meeste gevallen komen dergelijke ‘wijze’ opmerkingen uit het rationele verstand; de plaats van waaruit je de dagelijkse werkelijkheid kunt observeren en rationeel verklaren. De plaats ook, waar je complete filosofieën en alle mogelijke religieuze en spirituele tradities kunt ‘uploaden’ en je op die manier ‘eigen’ kunt maken. Dat wil zeggen: rationeel eigen. Met de werkelijk diep doorvoelde beleving waar veel van die tradities op stoelen, heeft dit ‘uploaden’ meestal niets te maken. De ‘wijze’ opmerkingen die worden gemaakt ‘voelen’ daardoor vaak ook helemaal niet; er zit geen gevoel bij, hoe wáár ze misschien ook zijn.
Hoe dan ook, kom bij mij niet aanzetten met dergelijke wijze opmerkingen wanneer ik verdrietig ben, of boos of wanhopig. Haal mij niet uit mijn gevoel. Integendeel: help me mijn gevoel te ervaren door naar me te luisteren. Alleen maar luisteren, dat is genoeg.
Ik heb hier ooit het boek Troost over geschreven, nadat ik had ondervonden dat vrijwel niemand naar mijn angst en mijn verdriet wilde luisteren toen ik last had van RSI. Mijn arm en nek deden zoveel pijn dat ik niet meer op mijn pc kon werken. Dat was indertijd een complete ramp voor me, want ik zat middenin een boek en dat wilde ik afschrijven. Maar wie ik mijn nood ook klaagde, niemand luisterde. Niemand wilde mijn angst en mijn verdriet horen. Iedereen kwam aanzetten met verklaringen, oplossingen en raadgevingen. Ook de ‘wijze’ opmerkingen die ik hierboven noemde, werden me geregeld voorgehouden. Dat had allemaal maar één effect: ik voelde me moederziel alleen met mijn gevoelens.
Een dierbare vriendin die invaliderende zware rugpijn heeft, vertelde me laatst hetzelfde: “Niemand wil werkelijk luisteren naar mijn pijn en verdriet. Niemand wil het horen. De eenzaamheid die ik daardoor voel is bijna nog erger dan de rugpijn op-zich.”
Hoe het gesprek precies verliep weet ik niet meer, maar op een gegeven moment viel het woord ‘zielig’. Nee, ze voelde zich niet zielig, zei ze, en dat hoor je mensen vaak zeggen, ook al hebben ze te kampen met grote problemen. Ze voelen zich niet zielig.
Is dat een vlucht uit de pijn die ze voelen? Nee, dat wil alleen maar zeggen dat er altijd nog méer is dan het probleem. Mijn vriendin leidt ondanks haar rugproblemen nog een heel bevredigend leven. Ze kan nog steeds de dingen doen waarvoor ze talent en aanleg heeft. Dus nee, ze is niet zielig. Ze heeft een handicap, maar ze ís die handicap niet.
Neemt niet weg dat ik de ernst van haar handicap erken. Het spijt me voor haar dat ze zo beperkt wordt door haar rug. Ik vind het heel pijnlijk dat ze nauwelijks nog kan staan en nog geen vijftig meter kan lopen en dat laat ik haar ook weten. Haar pijn en verdriet mogen er van mij zijn. Ik zal de laatste zijn die haar op moeilijke momenten lastig valt met ‘absolute wijsheden’ in de zin van dat vreugde en verdriet twee kanten van één medaille zijn, dat pijn en verdriet niet zonder elkaar kunnen bestaan en dat je niet zou weten wat vreugde is, als je geen verdriet zou kennen. Ik denk er niet aan om dat te doen en dat meen ik heel letterlijk: dergelijke gedachtes komen op zulke momenten niet in me op.
Trouwens, sowieso vrijwel nooit.
Lieve Riekje,
Dank je op deze vroege zondagmorgen met je mooie verhaal! Ik heb ook wel de ervaring, dat er zo snel oplossing gericht gesproken wordt. En dat er een verstikkend gevoel achter blijft. Komt het ook niet dat door echt te luisteren je in contact komt met je eigen pijn en dat dat eng kan zijn?
Een heel fijne zondag toegewenst !
Jazeker, veel mensen kunnen geen pijn verdragen; niet van zichzelf, maar ook niet van een ander. Ze zijn inderdaad bang voor hun eigen pijn. Ze gaan met de pijn van de ander net zo om als met de pijn van zichzelf: ze duwen die weg. En ja, als je je pijn had willen delen en iemand komt alleen maar aanzetten met oplossingen, dan geeft dat een verstikkend gevoel: de pijn die naar buiten wilde blijft als het ware halverwege steken. Je kunt er geen kant mee op.
Lieve Riekje,
Wat heerlijk om weer elke zondagochtend een blog van je te mogen ontvangen. Deze ochtend ben ik zeer geraakt, het woord doorgronden had ik nog nooit zo letterlijk doordacht, al prijs ik me gelukkig het al wel zo te mogen hebben ervaren. En als iedereen elkaar nou eens wat meer zou troosten…..
Je slotzin toverde een grote glimlach op m’n gezicht naast de traan die al liep. Dankjewel en fijne zondag.
Ja, het zou mooi zijn, als mensen meer tijd en aandacht aan elkaar konden besteden. Het doet me goed te horen dat je je laat raken door mijn blogs. Maar ook fijn, dat je de humor van de laatste zin kon voelen. Ik moest zelf ook glimlachen toen ik deze zin schreef.
Lieve Riekje,
Wat een prachtig en troostend verhaal, waardoor ik zélf mijn reis van relatief naar absoluut kan maken, telkens weer. Je implanteert met je woorden het vermogen tot troost; troost aan de ander maar ook aan mijzelf, temeer omdat ik weet heb van jouw vriendschap en liefde. Dank, dank.
Wat heb je dat toch weer mooi gezegd: ‘een vermogen tot troost implanteren.’
Dank daarvoor en ja, mijn vriendschap met jou speelde een belangrijke rol in deze blog.
Lieve Riekje,
Ik reageer nooit op deze blog, vind het genoeg om ze te lezen en overdenken.
Maar nu wel. Al 46 levende met een rotziekte herken ik het maar al te goed. Mensen kunnen zo domme (diepzinnige) opmerkingen maken, dat je het vaak wel laat om de volgende keer weer iets te zeggen. Enkele mensen daargelaten trouwens.
Ik heb altijd het gevoel dat er machteloosheid aan ten grondslag ligt en het valt me ook op dat het meestal mensen zijn die zelf zelden iets hebben. Als iemand mijn gemoedtoestand wel begrijpt is hij of zij daar vaak zelf ook geweest. Dat kan heel troostend en verbindend zijn, ook al hoeven ze niet hetzelfde te hebben als ik.
Toch is het ook belangrijk om bij mensen wiens contact ik de moeite waard vind me niet terug te trekken en te zeggen; ” nee, ik wil dat je nu naar me luistert want wat je nu zegt werkt niet, ook al bedoel je het goed”
Dan komt er vaak ook verandering. Niet makkelijk maar soms het proberen waard.
Dank voor je blijk van mededogen.
Mieke
*correctie: al 46 jaar*
Klopt, er ligt vaak onmacht ten grondslag aan de diepzinnige opmerkingen die mensen maken. Mensen weten gewoon vaak niet wat ze moeten zeggen. Én ze zijn vaak heel erg bang voor pijn. In onze samenleving ligt heel erg de nadruk op ‘je goed voelen’.
Mooi, om zo nu en dan nadrukkelijk te laten weten waar je behoefte aan hebt. Het is precies zo als je het zegt: de ander bedoelt het goed, maar het werkt niet. Daarom is het goed om zo u en dan heel openlijk te zeggen waar je behoefte aan hebt. Spannend, maar zeker de moeite waard. De relatie kan er alleen maar door verdiepen.
Wat ik vraag is dit, wil je nog eens, en nog eens luisteren naar mijn verhaal. Naar wat ik voel en denk. Je hoeft alleen maar stil te zijn. Mij aan te kijken, mij tijd te geven. Aanvaardt het zoals het voor mij voelt …Uit woorden in stilte Marinus van den Berg. Ik ben zus van een broer met uitgezaaide kanker. Hij wordt niet meer beter…Als ik vraag hoe het gaat, krijg ik een duimpje, of alleen goed. Het is op dat moment genoeg. Gevoelens uitspreken is moeilijk in ons gezin. Ik heb hem net uitgezwaaid,..
Ja, ik ken het gedicht. Er staat precies waar het om gaat.
Tja, je broer, misschien heeft hij niet meer nodig dan een warme blik van verstandhouding. Als het uitspreken van emoties van jongsaf aan geen gewoonte is geweest kun je daar niet zomaar even verandering in aanbrengen. Ik hoop dat het voor jou zo ook goed is.
Helemaal waar. En wat kan het dan opeens fijn als een vriendin tegen mij – nog steeds rouwend – alleen maar zegt: ik kan me niet voorstellen hoe jij je voelt.
Ja, wat mooi. En wat troostend ook, want ze heeft duidelijk geprobeerd zich in jou in te leven. In feite is dat genoeg. Ze geeft jou de ruimte.
Dag Riekje
Je schrijven geeft veel stof tot nadenken…wat bezit je toch een grote, levendige wijsheid. Dank daarvoor!
Ik heb een terminale ziekte zoals ik je dat al wel eens eerder schreef in een reactie op je blog en ben zo zoekende in mijn weg hierin.
Ik voel me getroost wanneer ik tot mijn moeder en oma bid wanneer ik me hopeloos alleen voel en niet meer weet wat ik moet doen.
Hoevaak zeg ik niet ‘,mijn moeder zou zeggen…,’.
Ons gezin genieten van de tradities die wij van mijn moeder/onze oma geërfd hebben. Zoals bijvoorbeeld speculaas bakken in december. Ze zit zo in ons…! Dankbaar ben ik!
Met mijn kinderen praten over mijn naderende dood vinden ze moeilijk. Als of de woorden misschien nog wat moeten rijpen….ik weet het niet! Zoals ik zoveel (nog) niet weet, wat me te wachten staat. Ja beangstigend is het!
De dood en ik hebben nooit een goede verstandhouding gehad.
En misschien was ik ook wel ‘onhandig en woordeloos’ naar anderen’ . Ik begrijp hoe mensen reageren. Hun goede bedoelingen straalt echter van hart tot hart. Mijn vriendin zegt altijd ‘Als je bedoelingen goed zijn,, kun je een hoop zeggen!
Ik vind het veel lastiger wanneer mensen me ontwijken of snel hun deur letterlijk en figuurlijk achter zich dichttrekken. Wanneer ik me steeds een buitenstaander van het leven voel worden. dan is er een te groot verdriet en eenzaamheid. Dan is er die donkerte, die afgrond die bodemloos lijkt en zo zwart als de nacht.
Ik probeer er mee te leven, het alleen zijn en de stilte hierin te ervaren. Er niet voor weg te lopen maar het ermee uit te houden
De oncoloog kijkt vooral naar het scherm wanneer ik binnen kom, ipv naar mij. En begint een gesprek over bloedwaarden. Zelf probeer een gesprek aan te gaan over ‘voltooid leven’ maar vind geen ogen die me aankijken en geen ingang tot gesprek alsof we beiden een andere taal spreken.
Ik heb ook om hulp gevraagd bij een psycholoog. Ze zijn bij ieder gesprek dat ik het zo goed deed verder kwamen we niet. Wat ik erg jammer vind.
Ik heb lieve mensen om me heen.
Ook de natuur helpt daar waar geen woorden kunnen komen is dat misschien iwel het meest juiste.
Ook de hond van mijn dochter doet altijd precies het juiste wanneer we samen zijn. Hij brengt alles in veelvoud: vriendschap, liefde, troost en levenslust.(en de bal)
Ook jouw woorden, ik lees je blog nog eens en vind ze vol met leven, alsof ik een beetje mijn moeder hoor.
Dank je wel Riekje
Ik ben er stil van Marga..
Wens je heel veel goeds
Beste Marga, toen ik je reactie las herinnerde me dat ik lang geleden (zeker meer dan 30 jaar), vreselijk schrok toen een kennis van ons vertelde dat ze terminale kanker had. Ik durfde het er niet over te hebben. Ik was zo iemand die de deur dicht gooide, zoals jij beschrijft. Ik zag toen al in dat ik die kennis pijn deed met mijn gedrag, maar het lukte me niet anders te reageren. Ik denk dat het uiteindelijk te maken had met de angst voor mijn eigen dood.
Ik begrijp dat je je moederziel alleen voelt door dergelijke reacties. Het lijkt me heel pijnlijk mee te maken dat vrijwel niemand werkelijk met je wil praten. Zelfs de oncoloog en de psycholoog niet.
Gelukkig heb je een goede vriendin met wie je wel kunt delen. Ze heeft gelijk: de goede bedoeling te voelen is belangrijker dan de juiste woorden. Want wat zijn de juiste woorden? Zeker in dit soort situaties zijn woorden zo moeilijk te vinden…..
Ik vind het heel bijzonder te horen hoeveel mijn blogs voor je betekenen. Ik hoop dat ik nog veel voor je kan betekenen op deze manier.
Wat mooi, Riekje. Wat. Versterkend, verhelderend. En je woorden komen op zo’n goed moment hier binnen.
Mijn tachtigjarige partner Henk is een Krasse Knar. Hij is net terug van drie maanden in Papoea, voor fotorapportages. Geweldig vinden veel mensen dat, op zijn leeftijd.
Nu is hij een week thuis, gevloerd, heeft hoornvliesontsteking in een oog. Dat is pijnlijk en voor een fotograaf ook bedreigend. De opmerkingen die hij krijgt gaan in de trant van ‘ mooi dat je dit nog hebt kunnen doen op jouw leeftijd, gelukkig heb je nog een oog, je hebt kennelijk teveel gevraagd van jezelf etc. etc.’ Ik zie Henk steeds meer naar binnen kruipen met al zijn pijn.
En ik moet oppassen dat ik mijn pijn hierover niet uit in venijn: ‘ Verdikkie, kun je nou niet luisteren en je commentaar voor je houden’ .
En dan kom jij dus ‘binnen’, Riekje: dank dank!
En, heerlijk dat je je blog weer hebt opgepakt.
Ja, mensen zeggen de vreemdste dingen in dergelijke situaties. Ik heb in mijn boek Troost vijftien schillende manieren van reageren beschreven, die stuk voor stuk pijnlijk zijn of op zijn minst niet werken.
Ik begrijp dat het je moeite kost om niet venijnig uit te vallen, want je ziet het natuurlijk voor je ogen gebeuren.
Onlangs was ik samen met mijn man te gast bij goede bekenden. De man weet dat hij binnenkort gaat sterven. Met de vrouw maakte ik en wandeling en tijdens het lopen heb ik de harde waarheid zo goed mogelijk ‘aanvoelend’ aangekaart en vooral naar haar geluisterd. Ze zei me dat ze dat zo mist. Dat ze haar hart kan luchten over haar grote zorgen en angsten en soms ook de gedachte ‘laat het maar gebeuren’ dan wordt het niet erger. Mensen lopen juist nu met een boog om haar/hen heen.
Later gevieren aan tafel een open gesprek met een lach en een traan over de situatie en wat voor pijnlijks dat allemaal met zich meebrengt. Daarna weer over ‘ditjes en datjes’ gepraat in een warme sfeer. Ervaren dat er naast de ziekte nog heel veel wel is als het gaat om hartverbinding en oprechte interesse in elkaar.
Helaas kennen te veel mensen een taboe om pijn en verlies openlijk te delen. Die pijn wil na een eerdere teleurstelling liever niet nog eens gevoeld worden.
Dit ken ik ook uit eigen ervaring.
Jeetje, wat kunnen mensen precies het verkeerde zeggen op het verkeerde moment.
Dan hielp me dit gezegde: ‘De weg naar de hel is geplaveid met goede bedoelingen’.
Fijn dat jij hierover schrijft Riekje.
Zeker in mijn/onze seniore levensfase is er geregeld sprake van ziekte, verlies en afscheid. Het blijkt een hele kunst om hier zo liefdevol mogelijk mee om te gaan. Dan kan het gelukkig ook een wederzijdse diepgevoelde verrijking zijn.
Wat je schrijft over dat gesprek dan heen en weer meanderde van pijnlijke onderwerpen naar ditjes en datjes en waarin gehuild én gelachen werd, vind ik een prachtig voorbeeld van hoe dergelijke gesprekken kunnen gaan wanneer er geen angst is om de pijn aan te gaan. Want juist wanneer dat kan, komt er ook weer ruimte voor de andere aspecten van het leven. Er ontstaat dan een prachtige volle rijkdom aan gevoelens. Precies als je schrijft.
En inderdaad, op onze leeftijd is dit veel aan de orde. Er valt nog heel veel te leren op dit gebied. Om te beginnen moeten we veel uitwisselen, denk ik.